Rat u Gazi i kriza unipolarnog sveta

Bliski istok, novo-staro žarište u sve širem i intenzivnijem nadmetanju starih i novih imperijalističkih snaga razbuktalo se početkom oktobra. Pola veka nakon Jomkipurskog rata, poslednjeg sukoba većih razmera između Izraela i arapskih zemalja, rat u Gazi preti da preraste u novi regionalni konflikt. Međutim, da li su sadašnji arapski režimi raspoloženi za rat protiv Izraela – i da li je rat jedina mogućnost koju bliskoistočni narodi imaju? Od sudbine Bliskog istoka zavisiće i opstanak ili krah unipolarnog sveta predvođenog Sjedinjenim Američkim Državama, koji je obeležio poslednje tri i po decenije.

Piše Anja Ilić

Rat u Ukrajini, koji je skoro dve godine dominirao međunarodnom politikom, sada je u senci izraelskog „rata protiv Hamasa“, nakon njegovog proboja u južni deo Izraela. U stvarnosti, vođen doktrinom o kolektivnoj odgovornosti, Izrael ne ratuje samo protiv stanovnika pojasa Gaze – muškaraca, žena i, naročito, dece – već protiv palestinskog naroda u celini. Broj i struktura žrtava izraelskog „rata protiv Hamasa“ uveliko su zasenili posrednički rat u Ukrajini: za nepuna dva meseca ubijeno je preko 15.000 ljudi u Gazi, među kojima oko 70% čine žene i deca. Svetska zdravstvena organizacija procenjuje da na svakih deset minuta jedno palestinsko dete bude ubijeno. Poređenja radi, nepune dve godine nakon ruske invazije na Ukrajinu, broj potvrđenih civilnih žrtava prešao je 10.000; među njima barem 560 čine deca – a to je preko deset puta manje u odnosu na broj ubijene dece za poslednja dva meseca u Gazi.

Iako ne odustaje od zvaničnog narativa o „oslobođenju stanovnika Gaze od Hamasa“, koji podseća na popularne izgovore za „humanitarne intervencije“ krajem 20. veka, Izrael ipak priznaje da je za gotovo dva meseca neprestanih napada likvidirao najviše nekoliko desetina zapovednika Hamasa. U ratu u kome civilno stanovništvo masovno strada, a zvanični neprijatelj ostaje manje-više neokrnjen, pre deluje da Izrael „oslobađa“ pojas Gaze od palestinskog življa. Kao što američka invazija na Avganistan nije sprovedena da bi „oslobodila žene“, niti ruska invazija na Ukrajinu da bi „oslobodila zemlju od fašizma“, tako ni izraelski okupator nema druge motive sem kolonijalističkih i imperijalističkih – da dovrši proces etničkog čišćenja „drevne jevrejske nacionalne domovine“ od Palestinaca i dodatno osnaži svoju hegemoniju na Bliskom istoku.

Na svetskom nivou, većina državnih aktera spremna je da dopusti ili čak podržava takav razvoj situacije: susedni režimi u dominantno arapskim i muslimanskim zemljama istočnog Sredozemlja, velike demokrate u SAD i američkim satelitima u Evropi, pa i dežurni autoritarci u Rusiji i Kini. Isto važi i za njihove saveze: Arapsku ligu i Organizaciju islamske saradnje, Evropsku uniju i NATO, kao i Ujedinjene nacije. Bez obzira na manje ili više iskrene verbalne osude istrebljivačke politike koju Izrael sprovodi nad Palestincima, nijedna od regionalnih ili svetskih sila nije voljna da primeni čak ni minimalne sankcije u cilju zaustavljanja rata u Gazi.

Dugo nije postojao veći jaz između desetina miliona ljudi koji učestvuju u svetskom pokretu solidarnosti sa Palestinom i vlasti u njihovim zemljama. Na pomolu je eskalacija krize svetskog imperijalističkog poretka. Pa ipak, ovaj prelazni period rađa i mogućnost da se revolt potlačenih, željnih slobode i mira, nametne kao alternativa imperijalističkom ratu i destrukciji.

Konkurs za ulogu brokera na Bliskom istoku

Odgovor na pitanje zašto, uprkos genocidnoj politici, Izrael ostaje u prisnim odnosima čak i sa onim vladama koje verbalno osuđuju njegove postupke, leži u značaju regiona istočnog Sredozemlja za svetski kapitalistički sistem. Bez obzira na „zelenu agendu“, čije su zagovornice naprasno postale i najveće naftne kompanije i države-izvoznice zagađenja, svetski kapitalizam i dalje pokreću fosilna goriva. A nigde na svetu nema većih zaliha tog dragocenog resursa nego u istočnom Sredozemlju, gde se, prema poslednjim dostupnim podacima, nalazi više od 50% dokazanih svetskih rezervi nafte i više od 40% rezervi prirodnog gasa. Globalni lanci snabdevanja fosilnim gorivima zavise od transportnih čvorišta u ovom regionu, poput Ormutskog moreuza i Sueckog kanala. Primat u upravljanju bogatim tokovima robe i novca iz istočnog Sredozemlja primarni je motiv nadmetanja regionalnih sila, pa su i njihovi politički odnosi vođeni rezonom „energetske diplomatije“.

Ovaj način političkog odlučivanja osigurao je i današnju, umnogome samosvojnu poziciju Izraela u regionu. Od svog nastanka, Izrael se razvijao zahvaljujući sponzorstvu zapadnih sila (najpre Britanije, a potom SAD) i energetskim sporazumima sa državama koje su ga, formalno gledano, posmatrale sa manjom ili većom dozom neprijateljstva. Čak i u 2023. godini, glavnina izraelskog uvoza sirove nafte, poreklom iz Kazahstana i Azerbejdžana, doprema se preko ruskih i turskih luka. Turska i Kina su 2022. bile najveći izvoznici uglja u Izrael, a Kina i vodeći uvozni partner.

Političko licemerje susednih, arapskih režima još je upadljivije. Njihov izostanak podrške potlačenom palestinskom narodu neshvatljiv je ako se pođe od panarapske solidarnosti kao vrhovnog motiva. Međutim, i ove države se pre svega rukovode sopstvenim mikroimperijalističkim ambicijama. Tako je niz režima, uz američku medijaciju, pre nekoliko godina zaključio tzv. Avramovske sporazume – seriju bilateralnih ugovora o normalizaciji odnosa sa Izraelom. Za to su nagrađeni značajnim koncesijama: vojna hunta u Sudanu je dobila američko priznanje legitimnosti svoje vlasti i ukidanje sankcija, Maroku je priznat suverenitet nad Zapadnom Saharom, a Ujedinjeni Arapski Emirati su, uz američke borbene avione, dobili i relativno povlašćen tretman u Vašingtonu. On se pre svega ogleda u većem manevarskom prostoru u spoljnoj politici: primerice, ni Izrael ni UAE nisu bili izloženi baražu pretnji zapadnih sila zbog svoje prilično rezervisane i neopredeljene pozicije spram rata u Ukrajini. Istovremeno, ovaj paket sporazuma osigurao je da danas, tokom rata u Gazi, usamljeni predlozi o obustavi izvoza nafte ili prekidu ekonomskih i političkih odnosa sa Izraelom budu odbijeni u Arapskoj ligi i Organizaciji islamske saradnje.

Izrael je tako, zahvaljujući umešnoj „energetskoj diplomatiji“, prešao put od nekadašnjeg uvoznika gotovo svih glavnih energenata do današnjeg izvoznika energije koji beleži rekordne nivoe proizvodnje. Ovoj transformaciji je ključno doprinelo otkriće gasnih polja u istočnom delu Sredozemnog mora tokom poslednje dve decenije, a naročito početak proizvodnje u polju Levijatan krajem 2019. godine. Otada su se intenzivirali i pregovori o projektu alternativnog gasovoda ka Evropi (EastMed), koji bi predstavljao značajno političko rasterećenje za evropske privrede zavisne od ruskog gasa. Iako se i dalje samo spekuliše o alternativnim energetskim koridorima, nema sumnje da bi država koja kontroliše najveći deo rezervi gasa i nafte u basenu Levanta, procenjene vrednosti od 524 milijarde dolara, sebi obezbedila ulogu brokera za čitav region istočnog Sredozemlja.

Izraelu je u neposrednom interesu da se sudbina ovog bogatstva ne dovodi u pitanje stalnim sukobima sa palestinskim narodom. No već decenijama, a naročito pod režimom najekstremnije desničarske vlade u njegovoj istoriji, put saradnje i mira nije rešenje koje Izrael razmatra. Umesto toga, on sprovodi masovno etničko čišćenje kako Gaze, čijih je preko 1,8 (od ukupno 2,3) miliona stanovnika već intereno raseljeno u tekućem ratu, tako i Zapadne obale, gde je ubijeno preko 200, a raseljeno više od 1000 ljudi. Rasistička doktrina osigurava da o ekonomskim benefitima u istočnom Sredozemlju nema ni pregovora ni podele sa palestinskom stranom.

Pretnja ratom ili revolucijom u regionu?

Otkad je Izrael proglasio ratno stanje, javile su se opravdane strepnje da će se rat proširiti i na ostatak regiona. U Libanu je od početka oktobra interno raseljeno više od 55.000 ljudi usled razmene vatre između snaga Hezbolaha i izraelske vojske. Hutistička vlada u Jemenu, koja poput Hezbolaha podržava Hamas, redovno lansira rakete i dronove ka Izraelu, u čijem presretanju i obaranju učestvuju i američke vojne snage. Izraelski napadi nisu zaobišli ni Egipat, a u Siriji se bombe pravdaju uklanjanjem rivalskog „iranskog prisustva“. Da li su ove provokacije – u kojima obični ljudi završavaju raseljeni, povređeni i ubijeni – najava novog izraelsko-arapskog sukoba?

Zasad deluje da većina režima u arapskim zemljama nije za opciju rata. Čak i Iran, najotvoreniji neprijatelj Izraela i zapadnog patronata nad Bliskim istokom u regionu, samo upozorava SAD da podrškom genocidnoj politici koju Izrael sprovodi rizikuju prelivanje i eskalaciju sukoba. Osim toga, zbog narušenog unipolarnog poretka imperijalističke moći u regionu, kao posledica sve većeg prisustva Kine i nagomilanih neuspeha američke spoljne politike, niz arapskih režima bira putanju ekonomske i diplomatske saradnje – dok god po tom osnovu mogu da stiču veći udeo u upravljanju regionom i prerastaju u regionalne sile. Ne iznenađuje što je Kina, trenutno jedini globalni izazivač SAD, medijator u ovom procesu rekonfiguracije bliskoistočne i svetske politike. Njeni projekti širenja „meke moći“ (kao što su deceniju stara inicijativa „Pojas i put“, te nedavno pokrenute Globalna bezbednosna, razvojna i civilizacijska inicijativa) zasnivaju se na identičnoj viziji multilateralnog sveta, u kome se imperijalistička moć deli, a sukobi navodno postaju izlišni. U tom svetlu treba razumeti i obnovu diplomatskih odnosa između Irana i Saudijske Arabije u kojoj je Kina posredovala, kao i najavljeno priključenje ovih dveju zemalja, UAE i Egipta (uz Etiopiju i Argentinu) BRICS-u 2024. godine.

Iluzija je, međutim, da se u okvirima imperijalističkog poretka, ma koliko (sa)učesnika on imao, mogu obezbediti trajniji mir i stabilnost. Militarizam, rečima Roze Luksemburg, ima dva oblika – rat i naoružani mir; a prelazak iz unilateralnog u bilateralni ili multilateralni svetski poredak nikako ne znači prestanak nadmetanja među velikim silama, već samo pripreme za nova masovna krvoprolića u svetu. Štaviše, pokolj koji Izrael poslednja dva meseca vrši nad palestinskim narodom, za šta biva „kažnjen“ merama poput opoziva stranih ambasadora ili zamrzavanja diplomatskih (ne i ekonomskih) odnosa sa drugim zemljama, pokazuje brutalnu suštinu imperijalističkog „mira“.

Jedini drugačiji put, ka svetu lišenom imperijalističkog nadmetanja i svih njegovih monstruoznih posledica, mogu da ponude radničke i potlačene mase. Desetine miliona njih trenutno zahtevaju prestanak izraelskog rata u Gazi i slobodu za čitavu, istorijsku Palestinu. Milioni običnih ljudi poput nas danas zadržavaju brodove i avione za isporuku oružja u Izrael, bojkotuju kompanije i institucije koje učestvuju u održanju izraelskog aparthejda, vrše pritisak na svoje vlade da izoluju Izrael, pa čak dobijaju i otkaze, batine i bivaju pritvoreni jer nepokolebljivo stoje uz borbu palestinskog naroda za slobodu i mir. Ovu borbu ispravno prepoznaju kao svoju – zato što je ona simbol nepresušnog otpora potlačenih protiv tlačitelja. Solidarnost sa njom je, u očima branilaca vladavine kapitala, opasna; zato se kažnjava i zabranjuje. Na kraju, to je borba čiji bi uspeh pokidao stege imperijalizma koje toliko dugo isisavaju život na Bliskom istoku, strateškom području svetskog kapitalizma. Njena pobeda otvorila bi neslućene mogućnosti za progresivne pokrete širom planete.

Zato je bitno da gradimo i ojačavamo kolektivnu moć međunarodnog pokreta solidarnosti sa Palestinom i da je koristimo protiv sopstvenih vlada – njihovog kompromiserstva na međunarodnom i represije na domaćem planu. Najbolje revolucionarne tradicije Arapskog proleća podrazumevale su da se borba protiv „neprijatelja kod kuće“, tj. naših vladajućih klasa, povezuje sa borbom protiv njihovih imperijalističkih sponzora. Ta lekcija je od presudnog značaja ne samo za mase koje danas izlaze na ulice Egipta, Jordana, Sirije, Libana, Bahreina, Iraka, Jemena, Maroka, Alžira, Tunisa i drugih zemalja u istočnom Sredozemlju, već i za sve nas koji se borimo protiv režima u Srbiji. Revolucija ponovo postaje nužnost – a mi imamo istorijsku odgovornost da je iznesemo.